Në vitin 2000, autizmi konsiderohej i rrallë në Britani, me vetëm 1 në 150 fëmijë të prekur. Sipas një vlerësimi të vitit 2021 nga Universiteti i Newcastle, sot ky numër është rritur në 1 në 57 fëmijë. E këto shifra nuk përfshijnë të rriturit që diagnostikohen më vonë ose vetëidentifikohen si autikë, në mars 2024, mbi 89,000 persona në pritje për diagnostikim në NHS-ja dëshmojnë për një ndryshim të madh në perceptimin e kësaj gjendjeje.
Por a është rritur realisht numri i njerëzve autikë, apo thjesht diagnostikimi është bërë më i zakonshëm? Sipas neuroshkencëtares prof. Gina Rippon nga Universiteti i Astonit, përgjigjja është komplekse. Ajo thekson se sot ka shumë vetëdiagnostikim, veçanërisht në rrjetet sociale. Megjithatë, historia e diagnostikimit të autizmit sugjeron se shumë njerëz kanë kaluar të padiagnostikuar, veçanërisht gratë dhe vajzat, për shkak të stereotipave të ngushtë për këtë gjendje.
Si ka ndryshuar kuptimi ynë për autizmin?
Sot, autizmi përkufizohet si një çrregullim zhvillimor që ndikon në ndërveprimin social, komunikimin dhe sjelljet e përsëritura. Por në të kaluarën, autizmi shihej si një paaftësi e rëndë që pengonte komunikimin dhe kërkonte shkolla të veçanta. Ata me aftësi të larta (të quajtur “funksionalë”) konsideroheshin të rrallë, zakonisht meshkuj, inteligjentë por me pak aftësi sociale apo empati.
Në vitin 2000, raporti mes meshkujve dhe femrave të diagnostikuar ishte 4 me 1. Kur Rippon nisi kërkimet në vitet ’70, gratë as nuk përfshiheshin në studime sepse “nuk gjendeshin”. Sot, studimet sugjerojnë se mund të ketë po aq gra sa burra autikë. Shpesh, gratë janë diagnostikuar me ankth apo çrregullime të ushqyerjes, ndërsa në realitet ishin në spektrin autik.
Autizmi te gratë shpesh shfaqet në mënyra më pak të dukshme. Ato mund të dëshirojnë të përfshihen shoqërisht, por nuk i kuptojnë rregullat sociale dhe fshehin simptomat, gjë që mund të ndikojë emocionalisht. Kjo nuk është një rregull i fortë, pasi edhe disa burra mund të shfaqin të njëjtin model.
Zhdukja e Aspergerit si diagnozë më vete
Deri në vitin 2013, sindroma e Aspergerit ishte një diagnozë e veçantë, por më pas u bashkua në një diagnozë të vetme: Çrregullimi i Spektrit Autik (ASD). Aspergeri përkufizohej si autizëm pa vonesë në zhvillimin e gjuhës, por në praktikë nuk përdorej si duhet, ndaj u hoq. Ideja e autizmit si “spektër” është relativisht e re, që nga vitet ’90, dhe ndihmon për të kuptuar ndryshueshmërinë mes individëve.
Rritja e ndërgjegjësimit, veçanërisht përmes internetit, ka ndikuar në shtimin e rasteve të diagnostikimit, si te fëmijët, ashtu edhe të rriturit. Mësuesit dhe prindërit sot janë më të vetëdijshëm për forma të autizmit që nuk përfshijnë paaftësi intelektuale.
Diagnoza e autizmit është komplekse
Profesor Geoffrey Bird nga Universiteti i Oksfordit thekson se autizmi është bërë më pak i stigmatizuar, gjë pozitive, por ndonjëherë problematike për klinicistët. Ai përmend raste kur njerëzit refuzojnë diagnoza si çrregullimi i personalitetit borderline, por e pranojnë autizmin sepse është më pak i paragjykuar.
Gjithashtu, disa individë mund të përdorin një diagnozë autizmi për të justifikuar sjellje të papërshtatshme. “Ka shumë gjëra që mund ta bëjnë një person të duket si autik, dhe është e lehtë të falsifikohet,” thotë Bird. Ndërsa shumë njerëz që kanë nevojë për diagnozë nuk e kanë, disa që nuk e kanë, e marrin gabimisht.
Çdo person autik është ndryshe
Sipas Bird-it, një nga testet më të famshme për autizmin, testi i “syve” që mat aftësinë për të lexuar emocionet nga sytë e dikujt, në fakt lidhet më shumë me një gjendje tjetër, aleksithimia (vështirësi në përjetimin dhe shprehjen e emocioneve). Vetëm rreth gjysma e autikëve kanë këtë gjendje, dhe ajo mund të shfaqet edhe te njerëz joautikë.
Ndërkohë, prof. Jen Cook nga Universiteti i Birminghamit propozon që autizmi lidhet jo vetëm me trurin, por edhe me trupin. Studimet tregojnë se autikët lëvizin ndryshe, më pak rrjedhshëm, ngjashëm me pacientët me Parkinson. Në të ardhmen, këto modele lëvizjeje mund të shërbejnë si mjet diagnostikues, pasi lidhen me vështirësinë për të imituar lëvizje apo shprehje të të tjerëve.
Diagnoza mbetet sfiduese sepse nuk ka një simptomë të vetme që e përcakton autizmin, as analizë gjaku apo skanim truri. Ajo bazohet në vlerësime të sjelljes, ndjeshmërisë emocionale, interesave personale dhe ndjesisë që ka klinicisti për pacientin, që mund të ndryshojë nga një ekspert te tjetri.
A duhet diagnostikuar autizmi në moshë të rritur?
Rippon thotë se shumë të rritur i kanë treguar që marrja e një diagnoze ka qenë një përvojë transformuese. “Nuk është se njerëzit duan një etiketë sepse është në modë,” thotë ajo. “Për shumë prej tyre është mënyra e vetme për të kuptuar veten dhe jetën e tyre.”
Profesor Bird nuk mendon se autizmi është bërë më i zakonshëm në vetvete. Ai kundërshton teoritë që e lidhin rritjen me vaksinat, kimikatet në ujë, ekranet apo aditivët ushqimorë. Në vend të kësaj, ai thekson përbërësin gjenetik të autizmit, me rreth 800 gjene të përfshira. Nëse një fëmijë është autik, ka 20% mundësi që edhe një vëlla apo motër të jetë, krahasuar me 1–3% në popullatën e përgjithshme.
Rritja e ndërgjegjësimit dhe përfshirjes sociale mund të ketë bërë të mundur që më shumë persona autikë të krijojnë marrëdhënie dhe të kenë fëmijë, dhe kjo, thotë Bird, “nuk është aspak gjë e keqe”
